CD: JS Bach, Goldberg - Variationen in Alden Biesen

Luc Ponet Orgelforum Musicale Cvoa, Tongeren

Neen, dit is geen nieuwe hit voor een eventueel songfestival maar een voorziening door JS Bach in verstrooiingsbehoeften, al rond 1741, door het componeren van de Goldbergvariaties, met als titel:

,,Clavier Übung beste hend in einer ARIA mit verschiedenen Veraenderungen vors Clavicimbal mit 2 Manualen Denen Liebhabern zur Gemuths-Ergetzung verfertiget von JOHANN SEBASTIAN BACH Königl. Pohl. und Churf. Saechs. Hoff Compositeur, Capellmeister und Directore Chori Musici in Leipzig Nürnberg in Verlegung Balthasar Schmids.”

In 1742 werden de variaties gepubliceerd. Volgens Johan Nicolaus Forkel schreef Bach dit uitgebreide variatiewerk voor een tweeklaviers klavecimbel op aandringen van de Russische ambassadeur, graaf Hermann Carl von Keyserlingck, die de jonge klavecinist Johann Gottlieb Goldberg in dienst had.

Wanneer de graaf last van slapeloosheid had, liet hij de jonge musicus een paar variaties voorspelen. Als dank kreeg Bach van de graaf een gouden beker, gevuld met 100 ‘Louis d’Or’. Of Forkels verhaal geheel waarheidsgetrouw is, wordt nu betwijfeld. Allerminst slaapverwekkend is dit fantasierijke werk. De compositie begint met een Aria, Sarabande, een oude Mexicaanse dans die veel in Barokke Suites voorkomt. Waarschijnlijk is deze in 1721 al gecomponeerd door Bach, bestemd voor het Notenbüchlein van zijn echtgenote Anna Maria Magdalena.

Zuurkool en rapen

29 variaties volgen, een ‘Quodlibet’ en opnieuw een aria. Een ‘quodlibet’ is een potpourri van twee liederen door elkaar. Bach gebruikte hiervoor twee populaire wijsjes, met als tekst: ,,Ich bin so lang nicht bei dir gewest” en het ,,Kraut und Ruben haben mich vertrieben” Vrij vertaald: ,,Ik ben al zo lang niet bij jou geweest” en ,,Zuurkool en rapen hebben me weggejaagd”. In één van die liederen herkennen we de melodie van:,,Alle eendjes zwemmen in het water.”

De variatiereeks zit heel interessant in elkaar: de variaties 3, 6, 9, 12, 15, 18, 21, 24 en 29 zijn allen canons. De tweede canon-inzet van die variaties begint steeds op een ander interval; de afstand tussen twee tonen. De variaties behoren tot Bachs meesterwerken uit zijn laatste levensperiode, tezamen met zijn structureel geniale werken als Canonische variaties, die Kunst der Fuge en Ein Musikalisches Opfer. Ook de pianisten Glenn Gould en Ivo Janssen hebben de Goldbergvariaties meermalen uitgevoerd. Hiervan bestaan er diverse transcripties, bijvoorbeeld voor accordeon(!) en zelfs synthesizer(!)

De Belgische musicus en onderwijsinspecteur Luc Ponet (1959) besloot deze indrukwekkende compositie uit te voeren op het Van Peteghem-orgel uit 1788 in de kerk van Alden Biesen. Het bescheiden instrument is in 1999 gerestaureerd door Herman Wouters/Jos Moors, en staat in een Rameaustemming met drie reine tertsen. Het telt 18 stemmen, verdeeld over hoofd- en rugwerk, zonder pedaal. De klank is zeer fraai, vooral de beide bourdons en fluiten 8’ en 4’ neigen soms naar een roerfluitachtig, fraai ingehouden, wat melancholiek klankkarakter. Ook het mixturenplenum is zeer zilverachtig en indringend, de tongwerken vurig en karakteristiek. De cornet van het hoofdwerk is duidelijk, zonder de dikte die we van veel 19e eeuwse orgels in Nederland kennen.

Ponet, in Hasselt geboren, was twintig jaar orgeldocent aan het Lemmensinstituut in Leuven. Verder is hij ondermeer organist-titulaire in de Basiliek van Tongeren sedert 1988. Vanaf 2000 is hij ook Inspecteur Kunstonderwijs van de Vlaamse Gemeenschap.

Rameau-stemming

,,Deze muziek is geschreven voor een klavecimbel met twee manualen. De 18de eeuwse orgels in Vlaanderen en de Zuidelijke Nederlanden zijn geconcipieerd als kleurrijke klavierinstrumenten, vaak zonder pedaal. De musiceerpraktijk op een dergelijk ‘Vlaams’ orgel leunt bijzonder dicht aan bij het klavecimbelspel. Het Van Peteghem-orgel van Alden Biesen heeft een subtiel en inspirerend karakter à la Française en beschikt over een tolerante maar toch specifieke Rameau-stemming. Zoeken naar argumenten om deze variatiereeks op orgel te spelen is dus feitelijk overbodig, niet alleen omdat Bach een notoir orgelliefhebber was, maar vooral ook omdat de rijke klankschakeringen, de specifieke expressiviteit en de eigenzinnige dynamiek de compositie ongetwijfeld ondersteunen. Bovendien zijn er voldoende aanknopingspunten in de partituur, Urtext der Neuen Bach-Ausgabe, die bij wijlen een sterk Frans geïnspireerde spirit suggereren…!" aldus Ponet in zijn hoestoelichting.

De keuze is zeker geslaagd, het intiem en zeer gevarieerd klinkende instrument wordt door Ponet rijkelijk uitgebuit in deze bonte variatiereeks. Deze rasmuzikant weet zeer goed, hoe hij met dit werk om moet gaan, de keuze voor een vrij bescheiden instrument pleit voor Ponet’s artistieke instelling. Zijn spel is zeer alert en waar nodig vitaal, zonder al te bont of vermoeiend te worden, met goed afgewogen tempi en fraseringen. Fraai komen de bourdons tot hun recht in de openings- en slotsarabande.

De canonische derde variatie bloeit prachtig op in een simpele registratie met een Fluit 4, zo ook variatie 25, met een gekoppelde Bourdon 8’ als solostem en variatie 23 met 8’ en 4’ Bourdons en fluiten. De 24-ste variatie wordt met een Nachtegaal vooraf geregistreerd en daarna met de fraaie Bourdon van het rugwerk. Speciale vermelding verdient de zeer klassiek Frans geregistreerde variatie 22 met een Trompet 8’, 4’ en een Cornet. Diverse fraaie plena nemen we waar in de variaties 14, 16, 29, 30.

De wat romig, spiritueel getinte, maar zeer betrokken hoestoelichting is door Ponet zelf geschreven, voorzien van diverse duidelijke foto’s. Hinderlijk is echter, dat een aantal registraties afwijken van de registratiegegevens, die op de hoes staan vermeld, zoals we horen in de variaties 11, 13, 15, 17, 18 en 27. Wie echter geduldig kan luisteren naar alle 32 variaties wordt wel ruim beloond door onze Tongerse musicus. Bach is onder zijn handen beslist meer dan een verstrooier van het twintigste eeuwse gemoed!

Bronnen: diverse wikipedia’s en hoestekst CD

CD: JS Bach, Goldberg - Variationen in Alden Biesen

Luc Ponet Orgelforum Musicale Cvoa, Tongeren

Kees Weggelaar